หลังผ่าตัดจันทรกลับมาเรียนอีกครั้ง แต่ยังต้องใช้ไม้ยันรักแร้เวลาเดิน จนอาการดีขึ้นสามารถเดินเองได้ แต่ก็ต้องใช้ยาชนิดครีมถูนวดขาที่ผอมลีบทุกวันจนขาค่อยๆ โตขึ้น

ทุกวันหยุดจะมีเพื่อนๆ ที่สนิทหมุนเวียนพาจันทรไปรับประทานอาหารที่บ้านของตนเป็นการเลี้ยงรับขวัญ

กระทั่งวันหนึ่งมานะกลับมาเยี่ยมบ้าน เพชรเลยชวนทุกคนเที่ยวที่ภูเขา และเล่นน้ำตก

ช่วงที่กำลังกลับ พวกเขาลงมาถึงตีนเขาแล้ว ก็เดินเลาะไปดูอีกด้านของทางขึ้น ซึ่งเป็นเรือกสวนไร่นา เขาพบเด็กชายอายุรุ่นราวคราวเดียวกับวีระและมานะคนหนึ่ง กำลังไล่ต้อนวัว ไปกินน้ำในลำธาร

เด็กคนนี้ชื่อวัฒนา เขามีวัวอยู่ 22 ตัว แต่ปัญหาคือในไร่ของเขาไม่มีน้ำเข้ามาเลย

เพราะหลังเศรษฐีคนหนึ่งมาทำไร่ลำไย ก็ขุดร่องน้ำต่อจากลำธารให้ไหลวนอยู่ในที่ของเศรษฐี ส่วนน้ำที่ต้องไหลมายังที่ของเขาก็เหลือเพียงนิดเดียว และไม่เหลือน้ำไว้รดพืชผักหรือให้วัวกินเลย

ที่ผ่านมา พ่อของวัฒนาพยายามขอพบเศรษฐีแต่คนงานก็กันท่าแล้วหาวิธีกลั่นแกล้งต่างๆ นานา จนสุดท้ายพ่อของเขาก็เริ่มเบื่ออาหาร และไม่สบาย

หลังเด็กๆ ฟังเรื่องก็พยายามหาวิธีช่วยเหลือ โดยมานีถามวัฒนาว่าเคยเห็นเศรษฐีคนนั้นหรือไม่ วัฒนาตอบว่าเคยเห็นแต่ไกลๆ ตอนเย็นเขาจะขับรถจี๊ปมาตรวจไร่ทุกวัน มานีเลยถามต่อว่าขี้วัวนี้เอาไปทำอะไรได้บ้าง วัฒนาก็บอกว่าทำปุ๋ยใส่ต้นผัก มานีเลยบอกว่า ถ้าแบ่งให้เศรษฐีใช้บ้างจะได้หรือเปล่า วัฒนาก็ตอบไม่มีปัญหาแต่เขาคงไม่สนใจไร่ของเขาหรอก

หลังจากนั้นมานีก็เริ่มวางแผน โดยช่วงที่เศรษฐีขับรถเข้ามา มานะกับมานีก็ลอดรั้วเข้าไปในไร่ ส่วนคนอื่นๆ รออยู่ที่กระท่อมของวัฒนา พอเศรษฐีลงจากรถก็แปลกใจที่เห็นเด็กทั้งคู่ซึ่งย่อตัวทำความเคารพเขา

มานีก็บอกเศรษฐีว่า ขอประทานโทษที่บุกรุกไร่ของท่าน พวกเธอไม่เคยต้นลำไยมาก่อน ก็เลยลอดรั้วเข้ามาดู

เศรษฐีเลยถามว่า บ้านของเธออยู่แถวนี้หรือ มานีก็เลยบอกว่า วันนี้เยี่ยมพ่อของเพื่อนตรงนี้เอง แล้วก็ชี้ไปที่กระท่อมของวัฒนา จากนั้นเธอก็เริ่มเสนอปุ๋ยให้เศรษฐี โดยยินดีจะขนมาให้ฟรีๆ ไม่คิดค่าใช้จ่าย ขอแค่ความเมตตาก็พอ

เศรษฐีก็เลยสงสัยว่า ความเมตตาอะไร มานีจึงเล่าเรื่องน้ำในลำธารเปลี่ยนทางเดินให้เศรษฐีฟัง

เศรษฐีไม่เคยรับทราบเรื่องนี้มาก่อนเลย เขาก็เลยตัดสินใจทำลายที่กั้นน้ำเพื่อให้น้ำเข้าที่ดินของพ่อวัฒนาเหมือนเดิม

แล้วก็มาถึงหนึ่งในเหตุการณ์สำคัญที่สุดของแบบเรียนชุดนี้ คงไม่มีฉากใดที่เรียกน้ำตาได้เท่าตอนแม่จ๋าไปได้

วันนั้นเพชรตั้งใจจะไปซื้อตะกร้าหวายสำหรับหาของป่าที่บ้านจันทรให้กับแม่ของเขา เพชรบอกว่าความจริงไม่อยากให้แม่ทำงานเลย เพราะตั้งแต่ป่วยก็ไม่แข็งแรง เจ็บออดๆ แอดๆ เรื่อยมา แต่แม่ของเพชรไม่เคยอยู่นิ่ง ทำงานหนักมาตลอด และเขาก็ไม่อยากขัดใจแม่ก็เลยต้องหาตระกร้าใบใหม่ให้

หลังซื้อเสร็จ เพชรก็เอาตะกร้าให้แม่แล้วบอกว่า ไม่อยากให้แม่ขึ้นเขาไปหาหน่อไม้และของป่าเลย เพราะแม่ไม่ค่อยแข็งแรง และตอนนี้ที่บ้านก็พอมีเงินใช้บ้างแล้ว แต่แม่ก็แย้งว่าเธอแข็งแรงแล้ว จะปล่อยให้พ่อกับลูกหาเงินตามลำพังไม่ได้หรอก พร้อมย้ำว่าเราเป็นคนจน แค่นี้ก็บุญแล้วที่ได้พบลุงทรัพย์ ลุงของวีระ

ผ่านไป 2 สัปดาห์ ก่อนเลิกเรียนไม่นาน ท้องฟ้าดูมืดทะมืน เสียงฟ้าร้องครืนๆ มาแต่ไกล ไม่ช้าเมฆสีดำก็ปกคลุมท้องฟ้าจนทั่ว แล้วฝนก็กระหน่ำตกลงมา เพชรรู้สึกว่าอยากกลับบ้านมากก็เลยสั่งให้น้องๆ รออยู่ที่โรงเรียนจนกว่าฝนจะหยุด

เขาวิ่งฝ่าโดยไม่สนเสียงห้ามของครูและเพื่อนๆ จนมาถึงบ้านแล้วพบน้องสาวคนเล็กนั่งอยู่คนเดียว พอถามว่าพ่อกับแม่ไปไหน น้องก็บอกว่าแม่ขึ้นไปหาหน่อไม้บนภูเขา พอฝนตกพ่อก็เลยขึ้นไปตามหาแม่

เพชรรีบวิ่งขึ้นเขา หกล้มอยู่หลายครั้งแต่ก็ไม่สนใจ พร้อมตะโกนเรียกพ่อกับแม่เสียงดังลั่น

ทันใดนั้นเขาก็ได้ยินเสียงร้องไห้มาแต่ไกล เขาเห็นพ่อกอดร่างแม่ พลางร่ำไห้ปานจะขาดใจ

พ่อบอกเพชรว่า “เพชรเอ๋ย แม่ตายเสียแล้วลูก” เพชรผวาเข้าไปกอดร่างแม่ที่เย็นยิ่งกว่าน้ำฝน ใบหน้าขาวซีด เพชรร้องตะโกน “แม่จ๋า” สุดเสียง พ่อเห็นอาการของเพชรก็เอื้อมมือไปโอบกอดเพชรไว้แน่น

พ่อบอกว่าแม่คงถูกงูกัด เพราะมีแผลเล็กๆ ตรงหัวไหล่ ตอนที่พ่อขึ้นมาก็เห็นแม่นอนฟุบอยู่ข้างตะกร้าแล้ว

พ่ออุ้มร่างของแม่ลงจากภูเขา เพชรเดินร้องไห้ตาม หัวใจของเขาแตกเป็นเสี่ยงๆ พอถึงบ้าน น้องคนเล็กเห็นสภาพแม่ก็กอดศพร้องไห้โฮ

เพชรไปตามลุงของวีระให้ช่วยพาเจ้าหน้าที่มาชันสูตรศพด้วย ปรากฏว่าแม่ถูกงูกัดจริงๆ วันเผาศพเพื่อนๆ ทุกคนมาช่วยงานอย่างแข็งขัน ยกเว้นมานะที่มาไม่ได้ แต่เขาก็เขียนจดหมายมาแสดงความเสียใจแทน ชูใจหยิบบทประพันธ์ ‘แม่จ๋า’ ที่เจอในนิตยสารฉบับหนึ่งมาอ่านปลอบใจเพชร เพชรน้ำตาคลอ

เพชรเล่าให้ทุกคนฟังว่า แม่ทำตามสัญญาที่ให้ไว้กับเขาที่จะขึ้นไปเก็บหน่อไม้เป็นครั้งสุดท้าย แล้วก็ไม่ขึ้นไปอีกเลย เพชรตั้งใจจะเก็บตะกร้าใบนั้นเป็นเครื่องเตือนใจถึงความรักที่แม่มีให้ไว้ตลอดชีวิต

อาจารย์รัชนีบอกว่า แม้เหตุการณ์จะเศร้า แต่ก็ตั้งใจเขียนเพื่อให้เด็กๆ ได้เรียนรู้สัจธรรมของชีวิตว่ามีเกิดก็ย่อมมีตาย

ชีวิตหลังเรียนจบ มานี ปิติ และชูใจ สมัครเรียนต่อ ม.1 ที่โรงเรียนมัธยมประจำอำเภอซึ่งวีระเรียนอยู่ก่อนแล้ว สมคิดไปอยู่กับปู่ที่ภูเก็ต ดวงแก้วกลับบ้านเรียนต่อที่สุพรรณบุรี ส่วนจันทรไม่ได้เรียนต่อเพราะน้าไม่มีเงินส่ง เธอจึงหันหน้าช่วยงานขายที่บ้านจนกิจการรุ่งเรือง ผลิตขายแทบไม่ทัน

ในตอนสุดท้าย อาจารย์รัชนีตัดสินใจเลือกขมวดปมที่เรื่องราวของชูใจ เด็กหญิงกำพร้าที่อาศัยอยู่กับย่าและอา

ชูใจได้รับข่าวร้ายว่า อาของเธอถูกรถชน ย่าเล่าว่า อาเดินทางไปจังหวัดซื้อเครื่องบวช ตั้งใจจะว่าอุปสมบทช่วงเข้าพรรษานี้ จากนั้นก็จะแต่งงาน แต่ระหว่างเดินทาง รถประจำทางเกิดชนกัน คนตายหลายคน อาก็บาดเจ็บสาหัส ตอนนี้หมอกำลังให้เลือด ยังไม่ได้สติ แถมขาหักต้องเข้าเฝือก

ย่าเป็นห่วงชูใจมาก เพราะย่าเองก็เหมือนไม้ใกล้ฝั่ง ชูใจก็เลยบอกว่าจะออกจากโรงเรียน มาช่วยย่าขายอาหารและขนม และเปลี่ยนไปเรียนศึกษาผู้ใหญ่แทน

วีระบอกว่าชูใจไม่ต้องออกก็ได้ แค่อาจจะต้องทำงานหนักขึ้น ระหว่างที่อารักษาตัวอยู่

ตั้งแต่นั้น ย่าก็นำเงินเก็บมาลงทุนทำอาหารและขนมขาย โดยชูใจก็ต้องช่วยย่าเตรียมวัตถุดิบควบคู่การทำการบ้านและอ่านหนังสือไปด้วย กว่าจะได้นอนก็สี่ทุ่มเศษ จนเพื่อนๆ ทักว่าชูใจผอมลง แต่ยังดีที่เพื่อนๆ และคนรอบข้างก็เต็มใจช่วยเหลือครอบครัวชูใจเต็มที่ อย่างลุงของวีระส่งกล้วย มะพร้าว ใบตองมาให้เกือบทุกวัน ส่วนมานีก็แบ่งไข่และผักในไร่มาให้ เพชรมาช่วยขูดมะพร้าวและหาบของไปขายตามร้านต่างๆ 

ขณะที่จันทรรับขายของให้โดยไม่หักผลประโยชน์เลย ส่วนคุณอาทวีปและครูไพลินก็พาลูกสาวมาอุดหนุนสินค้าเสมอ วัฒนากับพ่อก็ไปเยี่ยมอาที่โรงพยาบาลตลอด แม้แต่มานะ สมคิด และดวงแก้ว ก็ยังเขียนจดหมายมาให้กำลังใจ จนกิจการเจริญรุ่งเรือง ย่าเองก็คิดจะเปิดร้านเล็กๆ ในตลาด เพื่อให้มีเงินพอส่งเสียชูใจให้ได้เรียนสูงๆ

ผ่านไป 3 เดือน อาการของอาเกือบเป็นปกติ ออกมาพักฟื้นอยู่บ้าน เย็นวันหนึ่งหลังเลิกเรียน เพื่อนๆ พากันมาเยี่ยมชูใจที่บ้าน ก็มีรถยนต์คันหนึ่งมาจอดที่หน้าประตูรั้ว หญิงสาวอายุสามสิบปีเศษลงมาจากรถ ท่าทางเป็นคนมีเงิน วีระจึงเข้าไปสอบถาม เธอถามหาชูใจ ชูใจจึงทักตอบ ขณะนั้นย่าเดินออกมาหน้าระเบียงพอดี พอเห็นย่า หญิงคนนั้นก็รีบขึ้นบันไดลงไปกราบย่าแล้วร้องไห้สะอื้น

ย่ารับไหว้และเรียกชูใจ พร้อมบอกว่า “ชูใจ ขึ้นมานี่ มากราบแม่ นี่แหละแม่ของเจ้า”

ชูใจตกตะลึงทำอะไรไม่ถูก มานีจึงดันหลังชูใจขึ้นไปบนบ้าน ชูใจกราบแม่ แม่ก็กอดชูใจไว้จนแน่นพลางร้องไห้เสียงดัง แม่บอกว่าตั้งแต่ลูกอายุได้ 2 เดือนเศษ ก็ไม่ได้เห็นหน้าอีกเลย จนผ่านมา 13 ปีแล้ว ตั้งใจจะรับลูกไปอยู่ด้วย

ชูใจนิ่งทำอะไรไม่ถูก ย่าก็เลยบอกว่า แม่รักชูใจมากแต่เพราะความจำเป็นทำให้ไม่ได้อยู่เลี้ยงดู ตอนนั้นพ่อของชูใจเอาลูกมาให้เลี้ยงแล้วก็ป่วยตาย ย่าไม่คิดว่าแม่ของชูใจจะกลับมาก็เลยบอกว่า พ่อแม่ตายไปหมดแล้ว แต่แม่ก็กลับมารับชูใจก็ไปอยู่กับเขาเถอะ จะได้สบาย ได้เรียนสูงๆ

แต่ชูใจกลับบอกว่าไม่ไป จะอยู่กับย่ากับอาตลอดไป แม้แม่จะพยายามคว้าตัวชูใจอย่างไร ชูใจก็ปัดมือและถอยหนี

ชูใจบอกว่า “แม่ของฉันตายไปแล้ว ฉันไม่มีแม่ มีแต่ย่ากับอา ย่าเลี้ยงฉันมา 13 ปี ต่อไปนี้ฉันจะเลี้ยงย่า กลับไปเถิด แม่เคยอยู่อย่างไรก็อยู่ไป อย่านึกว่ามีฉัน”

แม่ร้องไห้พยายามอ้อนวอนชูใจ ย่ากับอาก็ช่วยอีกแรงแต่ชูใจก็ไม่ยอมท่าเดียว จนแม่ยอมแพ้ เธอหยิบเงินส่งให้ย่ามัดหนึ่ง แล้วขอฝากชูใจไว้ด้วย แล้วจะส่งเงินมาให้เสมอ แต่เธอคงไม่ได้กลับมาอีก จนนั้นก็เข้ากอดเป็นครั้งสุดท้าย แม่บอกว่า “เราอาจจะไม่ได้พบกันอีกจนชั่วชีวิต หนูชื่อชูใจ ชูใจเป็นชื่อที่แม่ตั้งเอง” พอแม่อ้าแขน ชูใจก็โผเข้าไปหา ก่อนจะแม่จะจากไป

ชูใจถามย่าว่าแม่พูดเหมือนจะไม่ได้เจอกันอีก แม่จะไปไหน ย่าบอกว่าเขาอยู่ต่างประเทศ บางทีถ้าชูใจเรียนเก่งจนต่อต่างประเทศได้ก็อาจจะได้พบแม่อีก

แต่ตอนนี้ชูใจได้เรียนสูงแน่ๆ เพราะแม่ฝากเงินไว้ให้ 100,000 บาท

หลังจากนั้นชูใจก็ลงมือทำงานต่อไป เหมือนไม่มีอะไรเกิดขึ้น โดยมีเพื่อนๆ ช่วยทำงานอย่างเต็มที่